Sự trỗi dậy của Kinh tế số Việt Nam - Cơ hội và Thách thức

By SeaTek Team

--------------------------------------------------------------------------------

1. Lời mở đầu: Bối cảnh Chuyển đổi số của Việt Nam

Kể từ khi khởi xướng công cuộc Đổi Mới vào năm 1986, Việt Nam đã trải qua một hành trình phát triển kinh tế - xã hội đầy ấn tượng, chuyển mình từ một quốc gia có thu nhập thấp thành một trong những nền kinh tế năng động nhất khu vực. Trong bối cảnh cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 đang định hình lại toàn bộ nền kinh tế toàn cầu, chuyển đổi số không còn là một lựa chọn mà đã trở thành một giai đoạn phát triển tất yếu, mang tính chiến lược đối với tương lai thịnh vượng của quốc gia.

Kinh tế số được xác định là động lực tăng trưởng cốt lõi, là chìa khóa để Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh, tối ưu hóa mô hình sản xuất, và tạo ra những giá trị mới, bền vững. Nhận thức rõ tầm quan trọng này, Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XIII đã đặt ra mục tiêu đầy tham vọng: đến năm 2025, kinh tế số sẽ đóng góp khoảng 20% vào GDP của cả nước. Đây là một tuyên bố mạnh mẽ về quyết tâm chính trị, định hướng cho toàn bộ hệ thống trong việc nắm bắt cơ hội từ làn sóng công nghệ.

Nghiên cứu này được xây dựng nhằm cung cấp một phân tích sâu sắc, dựa trên dữ liệu về hiện trạng, các động lực tăng trưởng chính, và những thách thức cơ bản mà nền kinh tế số Việt Nam đang đối mặt. Bằng cách tổng hợp và phân tích các nguồn thông tin đa chiều, tài liệu này hướng tới việc mang lại một cái nhìn toàn cảnh cho các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và các bên liên quan, góp phần định hình các chiến lược phát triển hiệu quả. Để hiểu rõ quỹ đạo phát triển của kinh tế số, trước hết, cần phải xem xét nền tảng kinh tế vĩ mô mà trên đó, quá trình chuyển đổi này đang diễn ra.

2. Bối cảnh Kinh tế Vĩ mô: Nền tảng cho Tăng trưởng số

Sự phát triển của kinh tế số không diễn ra trong một môi trường biệt lập mà được định hình sâu sắc bởi các đặc điểm, sức mạnh và cả những hạn chế của nền kinh tế vĩ mô quốc gia. Nền tảng kinh tế ổn định, tăng trưởng cao và độ mở lớn của Việt Nam trong những thập kỷ qua chính là bệ phóng vững chắc cho quá trình chuyển đổi số.

Các chỉ số kinh tế vĩ mô then chốt của Việt Nam đã tạo ra một môi trường thuận lợi cho đầu tư và phát triển công nghệ:

• Quy mô GDP (danh nghĩa, 2022): 440.68 tỷ USD
• Tăng trưởng GDP (2022): 8.02%, một trong những mức tăng trưởng cao nhất khu vực và thế giới.
• Cơ cấu GDP theo ngành (ước tính 2017):
  • Nông nghiệp: 15.3%
  • Công nghiệp: 33.3%
  • Dịch vụ: 51.3%

Một trong những động lực quan trọng nhất của nền kinh tế Việt Nam là dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và hoạt động ngoại thương sôi động. Lĩnh vực sản xuất và chế biến, chế tạo từ lâu đã là thỏi nam châm thu hút FDI, biến Việt Nam thành một mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Minh chứng cho xu hướng này, một báo cáo ghi nhận dự báo rằng trong nửa đầu năm 2025, vốn FDI vào lĩnh vực sản xuất sẽ tăng 32% so với cùng kỳ, đạt gần 12 tỷ USD và chiếm hơn 56% tổng vốn FDI đăng ký của cả nước. Sự hội nhập sâu rộng vào chuỗi cung ứng phần cứng toàn cầu này vừa là một động cơ mạnh mẽ cho nền kinh tế số lõi, vừa là một điểm dễ bị tổn thương trước các biến động thương mại toàn cầu – một tính hai mặt phải được xem xét trong chính sách công nghiệp quốc gia.

Từ nền tảng kinh tế vĩ mô năng động này, nền kinh tế số đang dần hình thành với những đặc trưng và quy mô riêng. Việc định nghĩa và đo lường chính xác sẽ giúp chúng ta có cái nhìn rõ nét hơn về cấu trúc và tiềm năng của nó.

3. Định nghĩa và Đo lường Kinh tế số Việt Nam

Để đánh giá chính xác quy mô và tác động của kinh tế số, việc thống nhất một định nghĩa rõ ràng và một hệ thống chỉ số đo lường nhất quán là yêu cầu tiên quyết. Tại Việt Nam, khái niệm này đã được định hình một cách bài bản, tạo cơ sở cho việc hoạch định chính sách và theo dõi tiến độ.

Theo định nghĩa chính thức của Tổng cục Thống kê, kinh tế số Việt Nam bao gồm hai thành phần chính:

1. Kinh tế số lõi (ICT Core): Bao gồm các ngành công nghiệp công nghệ thông tin và truyền thông (ICT), từ sản xuất phần cứng, phần mềm, nội dung số đến các dịch vụ viễn thông và xử lý dữ liệu. Đây là lớp nền tảng, tạo ra các sản phẩm và dịch vụ công nghệ.
2. Kinh tế số hóa các ngành (Digitalized Sectors): Bao gồm giá trị gia tăng được tạo ra nhờ ứng dụng công nghệ số trong các ngành kinh tế truyền thống như nông nghiệp, công nghiệp chế biến, thương mại, du lịch, tài chính...

Dựa trên phương pháp đo lường này, tỷ trọng giá trị tăng thêm (VA) của kinh tế số trong GDP đã được ghi nhận qua các năm, phản ánh sự đóng góp ngày càng quan trọng của khu vực này.

Năm	Tỷ trọng VA kinh tế số trong GDP (%)
2020	12,66
2021	12,87
2022	12,63
2023	12,33
Nguồn: Tổng cục Thống kê

Bảng trên cho thấy tỷ trọng của kinh tế số trong GDP duy trì ổn định ở mức trên 12% trong giai đoạn 2020-2023. Mặc dù có sự sụt giảm nhẹ trong năm 2022 và 2023, chủ yếu do sự suy giảm của ngành sản xuất điện tử toàn cầu, nhưng giá trị gia tăng từ việc số hóa các ngành dịch vụ lại có xu hướng tăng đều đặn, từ 6,53% năm 2020 lên 6,65% năm 2023. Điều này cho thấy quá trình chuyển đổi số đang ngày càng thấm sâu vào các hoạt động kinh tế.

Khi phân tích ở cấp độ địa phương, bức tranh phát triển kinh tế số cho thấy sự phân hóa rõ rệt. Năm địa phương dẫn đầu về tỷ trọng kinh tế số trong GRDP năm 2023 là:

1. Bắc Ninh: 45.18%
2. Bắc Giang: 34.72%
3. Thái Nguyên: 34.05%
4. Hải Phòng: 29.69%
5. Vĩnh Phúc: 26.12%

Nguồn: Tổng cục Thống kê

Sự thống trị của các tỉnh công nghiệp phía Bắc này là hệ quả trực tiếp của mô hình sản xuất dựa vào FDI đã được phân tích ở phần trước. Mặc dù mô hình này đã thành công trong việc thúc đẩy các chỉ số "kinh tế số lõi" quốc gia, nó cũng bộc lộ một sự tập trung mang tính cấu trúc, khiến các trung tâm kinh tế lớn như TP. Hồ Chí Minh (14.65%) và Hà Nội (15.85%) có tỷ trọng kinh tế số tương đối nhỏ hơn trong GRDP của mình. Điều này cho thấy một sự phân kỳ giữa nền kinh tế số công nghiệp và nền kinh tế số dịch vụ, đòi hỏi các định hướng chính sách riêng biệt.

Để hiểu rõ hơn về cấu trúc và động lực tăng trưởng, cần phải phân tích sâu hơn vào từng trụ cột cấu thành nên nền kinh tế số Việt Nam.

4. Các Trụ cột của Kinh tế số: Phân tích Ba Lớp

Để có một cái nhìn hệ thống, chúng ta có thể phân tích nền kinh tế số Việt Nam theo cấu trúc ba lớp: lớp nền tảng (công nghiệp ICT và hạ tầng), lớp kích hoạt (các mô hình kinh tế nền tảng), và lớp chuyển đổi (số hóa các ngành kinh tế truyền thống). Mỗi lớp có vai trò và động lực phát triển riêng, cùng nhau tạo nên một hệ sinh thái số toàn diện.

4.1. Lớp Nền tảng: Công nghiệp ICT và Hạ tầng số

Đây là trụ cột cốt lõi, tạo ra các công cụ và nền tảng hạ tầng cho toàn bộ nền kinh tế số.

• Công nghiệp ICT: Ngành công nghiệp ICT Việt Nam có quy mô đáng kể, với doanh thu năm 2023 ước đạt 142 tỷ USD. Tuy nhiên, cấu trúc của ngành vẫn phụ thuộc nhiều vào lĩnh vực phần cứng và điện tử, với kim ngạch xuất khẩu lên tới 127 tỷ USD. Sự phụ thuộc lớn vào sản xuất phần cứng và điện tử, vốn được thúc đẩy bởi FDI, chính là yếu tố tạo ra đóng góp kinh tế số cao ở các tỉnh như Bắc Ninh và Thái Nguyên, nhưng đồng thời cũng nhấn mạnh thách thức trong việc gia tăng giá trị gia tăng nội địa trong lớp nền tảng này.
• Hạ tầng số: Việt Nam đã đạt được những thành tựu ấn tượng về phổ cập internet, với tỷ lệ thâm nhập cao trên toàn quốc. Tuy nhiên, chất lượng và tốc độ kết nối vẫn còn chênh lệch lớn giữa các vùng miền. Hạ tầng viễn thông ở các khu vực nông thôn, miền núi còn hạn chế, trở thành rào cản đối với việc triển khai các dịch vụ số và làm gia tăng khoảng cách số.

4.2. Lớp Kích hoạt: Sự trỗi dậy của các Mô hình Nền tảng

Lớp này bao gồm các hoạt động kinh tế dựa trên nền tảng số, kết nối trực tiếp người cung cấp và người sử dụng. Kinh tế nền tảng tại Việt Nam đang phát triển bùng nổ, với khoảng 60 nền tảng di động có trên 1 triệu người dùng hàng tháng vào năm 2023. Hai lĩnh vực nổi bật nhất là:

• Thương mại điện tử (TMĐT): Thị trường TMĐT Việt Nam có quy mô trên 16 tỷ USD vào năm 2022 và tiếp tục tăng trưởng mạnh mẽ. Tuy nhiên, sự phát triển này đang tập trung cao độ ở hai thành phố lớn là Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, chiếm tới 70% thị phần cả nước. Điều này cho thấy tiềm năng phát triển ở các địa phương khác vẫn còn rất lớn.
• Tài chính số (Fintech): Lĩnh vực này chứng kiến sự tăng trưởng đột phá, đặc biệt là trong thanh toán di động và thanh toán qua mã QR. Tỷ lệ người trưởng thành có tài khoản ngân hàng đã đạt 74,63%, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển của các dịch vụ tài chính số đa dạng hơn trong tương lai.

4.3. Lớp Chuyển đổi: Số hóa các Ngành Kinh tế Trọng điểm

Đây là lớp thể hiện sự lan tỏa của công nghệ số vào các ngành kinh tế truyền thống, giúp nâng cao năng suất và tạo ra các mô hình kinh doanh mới.

• Nông nghiệp: Đối mặt với các thách thức lớn như biến đổi khí hậu và năng suất thấp, ngành nông nghiệp đang xem chuyển đổi số là một cứu cánh. Các công nghệ như IoT, AI và blockchain đang được áp dụng để tối ưu hóa quy trình sản xuất, quản lý tài nguyên và truy xuất nguồn gốc. Ngân hàng Thế giới (WB) ước tính rằng việc ứng dụng công nghệ số có thể giúp tăng năng suất nông nghiệp lên tới 30%. Trên thực tế, các sàn TMĐT như Postmart và Voso đã trở thành kênh tiêu thụ hiệu quả cho hàng triệu tấn nông sản, đặc biệt trong thời kỳ đại dịch.
• Du lịch: Tổng cục Du lịch đã triển khai nhiều sáng kiến số hóa như "Thẻ du lịch thông minh" và ứng dụng "Du lịch Việt Nam an toàn" để nâng cao trải nghiệm của du khách và hiệu quả quản lý. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất vẫn là việc đồng bộ hóa dữ liệu giữa trung ương, địa phương và các doanh nghiệp để tạo ra một hệ sinh thái du lịch thông minh thực sự.
• Y tế và Giáo dục: Các lĩnh vực dịch vụ công này cũng đang có những bước chuyển mình mạnh mẽ. Nền tảng khám chữa bệnh từ xa (Telehealth) đã kết nối hàng trăm cơ sở y tế, trong khi cơ sở dữ liệu ngành giáo dục đang được đồng bộ hóa với cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư. Dù vậy, cả hai lĩnh vực đều đối mặt với các vấn đề chung như hệ thống còn rời rạc, thiếu sự liên thông và thiếu hụt nguồn nhân lực có chuyên môn về công nghệ.

Mặc dù có những tiến bộ đáng ghi nhận trên cả ba lớp, Việt Nam vẫn phải đối mặt với những thách thức hệ thống. Việc nhận diện và giải quyết các rào cản này là điều kiện tiên quyết để đảm bảo sự tăng trưởng bền vững.

5. Các Thách thức và Rào cản đối với Tăng trưởng Bền vững

Để khai thác hết tiềm năng to lớn của kinh tế số, Việt Nam cần phải nhận diện và giải quyết một cách có hệ thống các rào cản đa chiều đang cản trở quá trình phát triển. Những thách thức này không chỉ liên quan đến công nghệ mà còn bắt nguồn từ các vấn đề về thể chế, hạ tầng, con người và xã hội, đòi hỏi các định hướng chiến lược rõ ràng.

• Thể chế và Khung pháp lý Khung pháp lý hiện tại đại diện cho một nút thắt cổ chai chiến lược, tụt hậu so với tốc độ phát triển chóng mặt của công nghệ và các mô hình kinh doanh số mới. Tình trạng này tạo ra sự bất định về quy định, đặc biệt trong các lĩnh vực như giao dịch điện tử, bảo vệ dữ liệu cá nhân, và quản lý tài sản số, gây khó khăn cho cả cơ quan quản lý và doanh nghiệp trong quá trình đổi mới.
• Hạ tầng và Khoảng cách số Sự chênh lệch về chất lượng và phạm vi phủ sóng của hạ tầng số giữa khu vực thành thị và nông thôn là một trong những rào cản lớn nhất, trực tiếp đe dọa mục tiêu phát triển bao trùm. "Khoảng cách số" này làm gia tăng bất bình đẳng về cơ hội tiếp cận thông tin, dịch vụ công, giáo dục và việc làm. Các vùng miền núi như Tây Bắc, Đông Bắc và Tây Nguyên, nơi có tỷ lệ hộ nghèo còn cao, cũng chính là những nơi hạ tầng số còn hạn chế nhất, khiến người dân khó có thể tham gia và hưởng lợi từ nền kinh tế số.
• Phát triển Nguồn nhân lực Nền kinh tế đang đối mặt với tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng nguồn nhân lực số chất lượng cao, đặc biệt là các chuyên gia chuyển đổi số, kỹ sư dữ liệu và chuyên gia an ninh mạng. Trong khi đó, tỷ lệ lao động chưa qua đào tạo của Việt Nam vẫn còn ở mức rất cao, chiếm tới 76% lao động nam và 81,6% lao động nữ. Sự chênh lệch này cho thấy một thách thức vĩ mô trong việc nâng cao kỹ năng số cho phần lớn lực lượng lao động để thích ứng với yêu cầu của nền kinh tế hiện đại.
• An ninh mạng và Niềm tin số Sự gia tăng của các hoạt động trên không gian mạng đi kèm với những rủi ro ngày càng lớn về an ninh thông tin. Các vụ tấn công mạng, rò rỉ dữ liệu cá nhân và lừa đảo trực tuyến đang làm xói mòn niềm tin của người dùng – vốn là nền tảng của mọi giao dịch số. Nhận thức chưa cao của cả người dân và doanh nghiệp về an toàn thông tin là một yếu tố cản trở sự phát triển lành mạnh và bền vững của kinh tế số.
• Tác động Xã hội Bên cạnh những lợi ích kinh tế, việc áp dụng công nghệ số cũng mang lại những hệ quả xã hội phức tạp. Việc lạm dụng các thiết bị công nghệ và mạng xã hội đang gây ra tình trạng cô lập ngay trong chính các gia đình. Nhiều nghiên cứu xã hội học đã chỉ ra hiện tượng "cách lòng" dù không "xa mặt", khi các thành viên gia đình tuy ở gần nhau nhưng lại chìm đắm trong thế giới ảo, làm giảm sự kết nối và tương tác trực tiếp, ảnh hưởng đến cấu trúc xã hội truyền thống.

Giải quyết những thách thức trên đòi hỏi một cách tiếp cận tổng thể và các giải pháp chiến lược đồng bộ.

6. Kết luận và Viễn cảnh Chiến lược

Nền kinh tế số của Việt Nam đang trên đà phát triển mạnh mẽ, với những tiềm năng to lớn và những tiến bộ đáng kể đã được ghi nhận. Từ một trụ cột công nghiệp ICT vững chắc dựa trên nền tảng FDI, sự bùng nổ của các nền tảng số trong nước, cho đến quá trình số hóa đang lan tỏa sâu rộng vào các ngành kinh tế truyền thống, tất cả đều cho thấy một bức tranh đầy triển vọng. Việt Nam đang đứng trước cơ hội lịch sử để tạo ra một bước nhảy vọt về năng suất, năng lực cạnh tranh và chất lượng tăng trưởng.

Tuy nhiên, con đường phía trước đòi hỏi sự tập trung chiến lược. Sách trắng này đã chỉ ra bốn thách thức cốt lõi, mang tính hệ thống mà Việt Nam cần phải vượt qua:

1. Thể chế: Hoàn thiện khung pháp lý để theo kịp và dẫn dắt sự phát triển của công nghệ, tạo ra một sân chơi minh bạch và ổn định.
2. Hạ tầng: Thu hẹp khoảng cách số giữa các vùng miền để đảm bảo một sự phát triển công bằng, không để ai bị bỏ lại phía sau.
3. Nguồn nhân lực: Đầu tư mạnh mẽ vào đào tạo để xây dựng một lực lượng lao động có kỹ năng số, đáp ứng yêu cầu của thị trường lao động trong tương lai.
4. An ninh và Xã hội: Xây dựng một môi trường mạng an toàn, tạo dựng niềm tin số và giải quyết hài hòa các tác động xã hội của công nghệ.

Việc giải quyết các thách thức này một cách đồng bộ và quyết liệt là điều kiện tiên quyết để Việt Nam có thể hiện thực hóa mục tiêu đưa kinh tế số đóng góp 20% vào GDP vào năm 2025 và hướng tới những mục tiêu xa hơn.

Thành công của kinh tế số Việt Nam sẽ không chỉ được đo lường bằng các chỉ số về tăng trưởng hay doanh thu. Hơn hết, nó phụ thuộc vào khả năng kiến tạo một môi trường phát triển bao trùm, bền vững và an toàn, nơi mọi người dân và doanh nghiệp đều có thể tham gia, đổi mới sáng tạo và cùng nhau chia sẻ thành quả của quá trình chuyển đổi số. Đây chính là viễn cảnh chiến lược mà Việt Nam cần hướng tới.

Seatek is primarily known as an IT services and technology development company headquartered in Vietnam. Founded in 2017, Seatek aims to be a dynamic and professional player in the information technology sector, offering IT consulting, provision of IT equipment, and implementation of technology integration projects for domestic and international companies. Their services include IT system stability support, digital transformation, network security, IT helpdesk staffing, and comprehensive IT solutions tailored to the needs of various enterprises. Seatek has built a strong reputation as a pioneer and reliable partner in delivering advanced IT solutions to diverse sectors, including government, finance, banking, and production industries.

Contact Us: 

159 Trần Trọng Cung, KDC Nam Long, Phường Tân Thuận, HCMC, VN
(+84) 28 3773 4477
info@seatek.vn
seatek.vn